Extra

IJzer, een onmisbaar element voor ons gezondheids‐ kapitaal

IJzer is te vinden in de aardkorst, in planten, in de meeste voedingsmiddelen en in dierlijke producten, behalve in melkproducten. Het zit ook in ons lichaam, gemiddeld 3 à 4g, voornamelijk in de hemoglobine, waar het dient om zuurstof te transporteren.

Alleen tweewaardig ijzer (Fe ++) wordt opgenomen, in tegenstelling tot driewaardig ijzer (Fe +++), dat niet wordt opgenomen. Tweewaardig ijzer is reducerend, driewaardig ijzer is oxiderend. We geven even mee dat driewaardig ijzer tweewaardig wordt in combinatie met vitamine C, en dan opgenomen kan worden.

Beschikbaarheid via de voeding

We zouden gemiddeld 10 à 20mg ijzer per dag uit de voeding moeten kunnen halen. Er zijn twee vormen van ijzer: de eerste is van dierlijke oorsprong en wordt ‘heemijzer’ genoemd, de tweede is van plantaardige oorsprong en wordt ‘non- heemijzer’ genoemd. De heemijzervorm is slechts goed voor 6% van de inname via de voeding, maar heeft een grote biologische beschikbaarheid (gemiddeld ongeveer 40%) die weinig wordt beïnvloed door andere voedingsmiddelen, de pH en spijsverteringssappen.

De non-heemijzervorm is goed voor meer dan 90% van de inname via de voeding. De biologische beschikbaarheid ligt tussen 2 en 10%, dus veel lager dan die van heemijzer: tot zover dus de fameuze legende van Popeye en zijn blik spinazie.

De heemijzervorm is slechts goed voor 6% van de inname via de voeding, maar heeft een grote biologische beschikbaarheid (gemiddeld ongeveer 40%), terwijl de non-heemijzervorm goed is voor meer dan 90% van de inname via de voeding, maar een biologische beschikbaarheid van slechts 2 à 10% heeft: tot zover dus de fameuze legende van Popeye en zijn blik spinazie.

IJzer is ongelijk verdeeld in de voedingsmiddelen en de opname ervan verschilt sterk naargelang de voedingsstof waarin het zit en de combinaties van voedingsmiddelen tijdens een maaltijd.

De opname van ijzer van plantaardige oorsprong kan worden verbeterd door peterselie en citroen toe te voegen aan de maaltijd. Dat geldt ook voor het ontbijt, waarbij we warm aanbevelen om volkorengraanproducten of -brood te eten, die meer ijzer bevatten dan geraffineerde producten. En nog beter is het om er fruit bij te eten: één sinaasappel volstaat om de opname van ijzer van plantaardige oorsprong te verdrievoudigen!

De opname kan dan weer worden geremd door tannines in wijn, bier en vooral thee en koffie. Eén kop thee kan al de hoeveelheid ijzer van het ontbijt tenietdoen. De fytaten in tarwezemelen, volkorenbrood en volkoren graanproducten beperken eveneens de opname. Gelukkig maakt vitamine C dit verlies aan opname ongedaan.

We wijzen erop dat personen die een PPI gebruiken geen enkele vorm van plantaardig ijzer kunnen opnemen, omdat het zoutzuur in de maag tot doel heeft driewaardig ijzer te reduceren tot tweewaardig ijzer. Ook ascorbinezuur bevordert die reductie.

Rol van ijzer

IJzer speelt een rol:

• in de krebscyclus voor aconitase, een enzym dat citraat omzet in isocitraat;
• in de aanmaak van de schildklierhormonen;
• in de synthese van de steroïdale hormonen;
• in de correcte werking van de mitochondriën: de celademhaling, waar de cytochromen van de mitochondriën de overdracht van elektronen van het substraat naar de zuurstof verzekeren;
• in de fysieke, intellectuele en sportieve prestaties;
• bij het libido;
• in de tumorgroei: als er niet voldoende ijzer beschikbaar is voor de tumorgroei, gaat de tumor ijzer halen uit normale cellen, die dan zelfs kunnen afsterven;
• in de immuniteit: micro-organismen (behalve lactobacillen) hebben ijzer nodig om te kunnen groeien. Bij een tekort verlaagt de weerstand tegen infecties. Transferrine, ferritine, lactoferrine en indirect hemopexine en haptoglobine zorgen ervoor dat micro-organismen moeilijk ijzer kunnen assimileren;
• als sleutelelement gebonden aan heem via de zuurstoftransporterende functie van het bloed, het zuurstoftransport van de longen naar de weefsels door de hemoglobine in de rode bloedlichaampjes.

IJzer bindt zuurstof door de myoglobine in de spieren, die meer affiniteit vertoont voor zuurstof dan hemoglobine. Het is ook gebonden aan andere eiwitten dan heem en speelt een rol in de werking van tal van enzymen. Het werkt in ter hoogte van cytochroom P450 in de leverdetoxificatie in fase 1, in de oxidatie van diverse, zowel endogene als exogene substraten zoals veel geneesmiddelen via cytochroom P450 van de microsomen. Bovendien reageert het organisme op infecties door minder ijzer beschikbaar te maken voor de micro-organismen via andere mechanismen, namelijk een verminderde opname van ijzer door de darmen, retentie van hemoglobine door de  macrofagen, afgifte van apolactoferrine door de neutrofielen in de infectiehaarden, synthese van antilichamen tegen eiwitten die worden afgescheiden door de micro-organismes om ijzer te vangen, verhoogde synthese van ferritine met het opslaan van ijzer in de weefsels; een teveel remt de LOX (die ontsteking sterk bevorderen) (3).

Het zet L-tryptofaan om in serotonine via tryptofaanhydroxylase, dat ijzer nodig heeft, en ook fenylalanine in tyrosine via fenylalaninehydroxylase.

Een tekort leidt tot gebrekkige synthese van catecholamines in de hersenen, wat leidt tot cognitieve en affectieve stoornissen, vooral bij kinderen (1, 2). Het speelt ook een rol in de werking van ribonucleotidereductase, lipo-oxygenase, NADH-ubiquinonreductase in de mitochondriën en in de fentonreactie.

IJzer is ongelijk verdeeld in de voedingsmiddelen en de opname ervan verschilt sterk naargelang de voedingsstof waarin het zit en de combinaties van voedingsmiddelen tijdens een maaltijd.

Tekort

IJzertekort, dat iedereen kent, doet denken aan ‘anemie’ en ‘asthenie’. Maar een tekort heeft nog een veel grotere impact! 

Volgens de studie SU.VI.MAX van alweer een aantal jaren geleden had meer dan 23% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd een tekort aan ijzerreserves en had 4,4% van hen anemie. Rekening houdend met het groeiende succes van het gebruik van kant-en-klaarmaaltijden, fastfood enzovoort zal de situatie er zeker niet op vooruitgegaan zijn.

De WGO zegt dat wereldwijd meer dan 50% van de niet- schoolplichtige kinderen en 45% van de zwangere vrouwen anemie heeft, en in meer dan de helft van de gevallen gaat het om ijzergebrekanemie!

IJzertekort heeft een impact op verschillende organen en functies, namelijk:

• minder doeltreffende leverdetoxificatie, met als gevolg asthenie, migraine, spierpijn, overgevoeligheid voor koffie en alcohol, slaapstoornissen of geringe stressbestendigheid;
• hyperlipidemie met lipogenese: de vetmassa van de patiënt neemt veel sneller toe (eerst door accumulatie van acetaat, door blokkering van de krebscyclus door een tekort aan aconitase);
• frequente depressieve, gedrags- en cognitieve stoornissen;
• zin in suiker (chocolade, brood, deegwaren etc.) door een tekort aan serotonine;
• bij kinderen: aandachtsstoornissen met of zonder hyperactiviteit, agressiviteit, boosaardigheid (4);
• slaapstoornissen; • pms: toegenomen premenstrueel spanningssyndroom;
• verhoogd risico op trombose;
• oxidatie van het lichaam: een tekort en een teveel aan ijzer veroorzaken oxidatie, het schadelijkste mechanisme voor celveroudering;
• verminderde immuniteit: impact op proliferatie van virussen; pica of zin om oneetbare stoffen te eten (vrij frequent bij kinderen);
• gebrek aan eetlust (een kind met een tekort heeft nooit honger!);
• verminderde noradrenaline-adrenalineas;
• functionele hypothyreoïdie.

Hoe een tekort herkennen?

IJzertekort is geen ziekte, maar een symptoom dat we kunnen verhelpen door rekening te houden met diverse parameters. Ferritine geeft het ijzergehalte het beste weer, op voorwaarde dat er geen sprake is van een ontstekingssyndroom of cytolyse; dan is ferritine altijd verhoogd, wat leidt tot een foutpositief resultaat; dan moet ultragevoelig CRP worden gemeten, dat zal aantonen of er een ontstekingssyndroom is. Het ferritinegehalte moet altijd hoger zijn dan 50ng/ml. De meting van circulerend ijzer kan niet worden geïnterpreteerd, want het fluctueert te snel en is dus geen stabiele weergave van het ijzergehalte. Het optimale ijzergehalte ligt rond 100ng/ml. De metingen van TIBC en van de transferrinesaturatie behoren ook tot de parameters om het correcte gehalte te bepalen.

Er wordt aangenomen dat de transferrinesaturatie hoger moet zijn dan 20%. IJzer wordt opgenomen in de dunne darm en vervolgens door transferrine getransporteerd naar het plasma, waar het wordt omgezet in ferritine (aanleggen van de reserve). Merk op dat ijzer wordt uitgescheiden via de stoelgang na een levensduur van 5 dagen van de enterocyt. Te veel ijzer geven verlaagt de ijzerreserves, omdat de ferroportine wordt geblokkeerd (zie verder).

IJzertekort leidt tot gebrekkige synthese van catecholamines in de hersenen, wat leidt tot cognitieve en affectieve stoornissen, vooral bij kinderen.

Impact van een teveel aan ijzer

Een te hoog ferritinegehalte (behalve bij ontsteking!) veroorzaakt:

• versnelde veroudering;
• stimulering van de groei en de ontwikkeling van tumorcellen in geval van kanker;
• in geval van bewezen hemochromatose — een recessieve erfelijke aandoening als gevolg van overmatige opname van ijzer uit de voeding — progressieve vernietiging van de lever en tot slot levercirrose;
• het is aangetoond dat ijzertekort bij de toekomstige moeder tijdens de zwangerschap na de geboorte een impact zal hebben op psychische stoornissen bij het kind en in het bijzonder tijdens de adolescentie (5);
• remming van de LOX, die ontsteking sterk bevorderen; 
• aanwakkering van de fentonreactie, waar het element hydroxyl wordt gevormd, de schadelijkste radicaal die er bestaat; 
• spijsverteringsstoornissen, schadelijke effecten op de lever, de pancreas en de hartfunctie.

In hoge dosis is het dus een potentieel toxisch oxidans!

De WGO zegt dat wereldwijd meer dan 45% van de zwangere vrouwen en 50% van de niet-schoolplichtige kinderen anemie heeft, en in meer dan de helft van de gevallen gaat het om ijzergebrekanemie!

IJzerhomeostase

Normaal gezien wordt de hoeveelheid ijzer die het lichaam nodig heeft automatisch geregeld door de opname via de darmen door de rijpe enterocyten die zich op de top van de villus van de twaalfvingerige darm en in de nuchtere darm bevinden.

Het is cruciaal om te wijzen op het belang van de integriteit van het darmslijmvlies: geen leaky gut of candidiase die de opname van ijzer ingrijpend verstoort.

IJzer dringt door in de enterocyt via de DMT 1-receptor, die alleen tweewaardig ijzer aanvaardt voor non-heemijzer, of door eenvoudige passage zonder receptor voor heemijzer.

Hoe treedt een ijzertekort op?

Helaas voor mannen is ijzer een van de enige oligo-elementen met een eigen voorraad! Dat is een van de redenen waarom vrouwen langer leven: gemiddeld menstrueren ze meer dan 40 jaar, wat hen beschermt tegen een teveel aan ijzer. Ter herinnering: oxidatie, de schadelijkste reactie voor ons lichaam, veroorzaakt vroegtijdige veroudering (fentonreactie). De afname van ijzer kan ook het gevolg zijn van aambeien, een bloedende maagzweer, darmaandoeningen, rectocolitis, de ziekte van Crohn, een chirurgische ingreep, bloeddonnatie of, bij vrouwen, zwangerschap en bevalling.

Het ijzer in het lichaam is als volgt verdeeld: 1g opgeslagen in de lever, 300mg in de spieren, 300mg in de botten, 600mg in het reticulo-endotheel, een passage van ongeveer 1-2mg per dag in de twaalfvingerige darm, 3mg via het plasma, 1,8g circuleert via de erytrocyten.

Bronnen van ijzer in de voeding

Orgaanvlees vormt een goede bron van heemijzer. Maar vergeet niet waar het vandaan komt, want met de huidige vervuiling kan het veel hormonen, antibiotica en lood bevatten. Wegens de hoeveelheid ureumzuur die erin zit, is het aanbevolen om het met mate te eten.

IJzerbehoefte

Een baby heeft in zijn eerste levensjaar al meer dan 8mg/dag nodig. Die behoefte neemt toe tot 15mg/dag bij adolescenten en bereikt zijn hoogtepunt van 20-30mg/dag bij een vrouw die zwanger is of borstvoeding geeft of vrouwen met overvloedige maandstonden. Volwassen mannen of ouderen hebben 10mg/dag nodig.

Welke rol speelt hepcidine?

Dit peptidehormoon wordt afgescheiden door de lever en regelt de ijzerhomeostase via de ferroportine, die zich op de basale pool van de enterocyt bevindt. In bepaalde omstandigheden kan er herprogrammering plaatsvinden in de enterocyt, waardoor er minder ijzer in de bloedsomloop terechtkomt. Hepcidine wordt geremd in geval van anemie, hypoxie of ijzertekort. Ze wordt echter gestimuleerd in geval van ontsteking, infectie en ijzerstapeling, om het ijzer ‘op te sluiten’ in de enterocyt tot de situatie gereguleerd is. Hepcidine is een soort ‘politieagent’ die het verkeer regelt volgens de behoeften en de aandoeningen.

Huidige trend

De wereld verandert. Sommige mensen kiezen voor vegetarisme, anderen worden zelfs veganist. Dat heeft allemaal een grote impact op de basismechanismen van ons lichaam: een minimale hoeveelheid vlees is nodig. Het klopt dat onze grootouders het in de Tweede Wereldoorlog zonder lekkere dingen moesten stellen, en ons dus later het omgekeerde hebben geleerd, waardoor wij dan weer te veel van alles eten. Een (rauw gewogen) portie van 150g (al dan niet gebakken) rood vlees 2x/week wordt aanbevolen, niet alleen wegens het heemijzer dat veel beter wordt opgenomen, maar ook wegens andere stoffen die het bevat, zoals tyrosine, threonine enzovoort.

Een (rauw gewogen) portie van 150g (al dan niet gebakken) rood vlees 2x/week wordt aanbevolen, niet alleen wegens het heemijzer dat veel beter wordt opgenomen, maar ook wegens andere stoffen die het bevat, zoals tyrosine, threonine enzovoort.

Als we geen ijzer consumeren, moeten we snel een vervanger innemen, want het is te gevaarlijk voor ons gezondheidskapitaal om een ijzertekort te hebben.

De rol van suppletie?

Als we geen ijzer consumeren, moeten we snel een vervanger innemen, want het is te gevaarlijk voor ons gezondheidskapitaal om een ijzertekort te hebben. De meeste soorten ijzer staan erom bekend dat ze zeer slecht verteerbaar zijn of zelfs constipatie en zwarte stoelgang als gevolg van malabsorptie veroorzaken. Vandaag erkent de medische wereld dat ijzer in bisglycinaatvorm doorgaans zeer goed wordt verdragen en dat de andere vormen meer bijwerkingen veroorzaken.

We mogen zeker niet vergeten dat de therapietrouw van de patiënt meestal afhangt van het volume van het supplement, de verteerbaarheid en vooral van de doeltreffendheid ten opzichte van de bestaande tekorten. 

Dr. Carchon voor Farma-Sfeer 266 (2021)